Sprawnie zarządzający lider jest osobą o takich cechach przywódczych, które umożliwiają efektywną realizację postawionych przed zespołem zadań. Zdobyta wiedza, doświadczenie zawodowe oraz nabyte umiejętności pozwalają na kierowanie zespołem w taki sposób, aby ten działał jak dobrze naoliwiona maszyna, osiągając coraz wyższe efekty pracy. Kierowanie wymaga odpowiednich predyspozycji, osobowości i charakteru, by z powodzeniem wypełniać wynikające ze stanowiska funkcje. Czym zatem jest osobowość przywódcy i jak koreluje z funkcjami przywódczymi?
John Adair, światowej sławy specjalista w dziedzinie zarządzania i przywództwa, wyróżnił siedem, jego zdaniem najważniejszych cech skutecznego lidera.
Cechy przywódcy według J. Adaira
1. Entuzjazm
Entuzjazm to ważny i pożądany atrybut efektywnego lidera. Wewnętrzny zapał do działania wpływa motywująco na podległy zespół i otoczenie przywódcy.
2. Uczciwość
Lider odznacza się uczciwością, kieruje się mocno skonstruowanym kręgosłupem moralnym. Jego wierność wartościom, szlachetność i szczerość buduje zaufanie podwładnych.
3. Stanowczość
Lider jest wytrwały w dążeniu do celu, wymagający zarówno od siebie, jak i innych, odporny na przeciwności. Wyznacza i sam przestrzega wysokich standardów, bardziej zależy mu na szacunku, aniżeli popularności.
4. Sprawiedliwość
Bezstronność w ocenie, podchodzenie do każdego indywidualnie, bez faworyzowania, równe traktowanie, nagradzanie lub wyciąganie konsekwencji na podstawie osiągniętych wyników, a nie sympatii bądź antypatii to kolejne wyróżniki dobrego lidera.
5. Serdeczność
Lider angażuje i umysł i serce, lubi swoją pracę, dba o ludzi. Wyrachowani, zimni jak głaz, nastawieni jedynie na wynik finansowy przywódcy, rzadko zyskują szacunek. W katalogach kompetencji, funkcjonujących w polskich warunkach, najczęściej używa się określenia „empatia”, uwypuklając cenną umiejętność postawienia się w roli wykonawcy. Adair jednak wskazuje na zawarty w określeniu „serdeczny” pozytywny, uprzejmy stosunek do drugiego człowieka, miłe usposobienie, czyli coś więcej, aniżeli samo postrzeganie sytuacji z perspektywy pracownika.
6. Pokora
Dobrego przywódcę cechuje również pokora, jako przeciwieństwo pychy, arogancji, zadufania. Jest to umiejętność słuchania innych, otwartość na zdanie zespołu, nie spolegliwość, a budowanie pozycji na racjonalnym wykorzystywaniu własnych sukcesów versus przerośniętym ego.
7. Pewność siebie
Nadmierna pewność prowadzi do arogancji, jednak wiara we własne siły, pewność, że jest się w stanie podołać wielu wyzwaniom jest pozytywnie odbierana przez zespół podwładnych. Ludzie chętniej podejmą wyzwania, jeśli lider zapewnia ich swoją postawą o możliwości osiągnięcia wysokich efektów.
Wiele cech, jeden lider
Powyższa lista nie jest sztywnym wzorcem, a propozycją Adaira. Język polski jest o wiele bogatszy i zapewne można by dołożyć do niej kolejne cechy dobrego lidera, wymienić niektóre pozycje na inne lub użyć jednego, bardziej pojemnego określenia.
Człowiek dysponuje bardzo szerokim wachlarzem przymiotów, lista wzorcowa być może sięgałaby kilkudziesięciu „najważniejszych”, a i tak, w zależności od specyfiki wykonywanych przez zespół zadań, liderzy będą rozwijali różne, adekwatne do odpowiedzialności procesowej cechy.
Zobacz też: Cechy lidera grupy. Jaki musi być lider, aby dobrze kierował innymi?
Dlatego też bliskoznaczne określenia grupuje się w modelowe zespoły cech, zwane kompetencjami. I tak, wspomniana przez Adaira trzecia cecha — stanowczość, zawarta będzie w kompetencji „orientacja na cel (wyniki, rezultat)”, poszerzona w opisie o dodatkowe zachowania wskaźnikowe, typu: umiejętność rozwiązywania problemów, sprawność i trafność wnioskowania, proaktywność, mobilizowanie innych do działania, planowanie działań, przewidywanie zagrożeń, niwelowanie przeciwności itd.
Niezależnie jednak od tego, w jaki sposób będziemy rozpatrywać cechy przywódcze — pojedynczo czy w klastrach, osobowość przywódcy to zespół cech umożliwiających wypełnianie funkcji przywódczych.
Koncepcja przywództwa
Całościowa koncepcja przywództwa zawiera w sobie trzy zasadnicze elementy:
- Lider — inwentarz jego cech osobowości,
- Proces — grupy zadań do wykonania w celu zapewnienia ciągłości funkcjonowania organizacji,
- Zasoby — dobra (kadry, wiedza, narzędzia, procedury) niezbędne do realizacji zadań.
Funkcje przywódcze
Aby móc skorelować wyżej wymienione elementy z funkcjami przywódczymi, musimy nałożyć na nie perspektywę drugiej strony — grupy wykonawczej, czyli zespołu, którym zarządza lider, a w szczególności jego potrzeby.
Wyróżnia się trzy obszary, częściowo nakładających się na siebie potrzeb:
- wspólna realizacja Zadania,
- dbałość o utrzymanie jedności w Zespole,
- indywidualne potrzeby Jednostki.
Zatem najważniejszą funkcją lidera jest odpowiedź na te trzy główne potrzeby. Realizowanie zadania przy wykorzystywaniu umiejętności poszczególnych członków zespołu, dbając o zachowanie jego spójności, zważając również na indywidualne potrzeby wykonawców (np. wyznawane przez nich wartości).
Powyższe obszary nakładają się na siebie, ponieważ istnieje pomiędzy nimi synergia: lider otrzymuje zadanie, jednak sam nie jest w stanie go zrealizować, zwłaszcza, że zazwyczaj zadań jest wiele. W takim przypadku musi powstać grupa wykonawców, która pod presją lidera — na wykonanie zadania zgodnie z wyznaczonymi przez niego i organizację standardami — zaczyna zgłaszać swoje potrzeby. Od zapewnienia im podstawowych narzędzi, do potrzeby wspierania ich w procesie oraz utrzymania wspólnoty, zgodnie z zasadą „siła w jedności”.
Utrzymanie jedności zespołu odbywa się poprzez odpowiedź na potrzeby jednostek, które dzielą się na fizyczne, np. materialne (wynagrodzenie) oraz o podłożu psychologicznym: uznanie, poczucie sprawczości (robienie czegoś wymiernego / wartościowego dla organizacji), utrzymanie lub wzrost statusu, potrzeba wkładu (własnych umiejętności, wiedzy, doświadczenia) w zadanie.
Ze względu na korzyści oraz zagrożenia, synergia pomiędzy potrzebami (zadanie, zespół, jednostka) przedstawia się następująco:
- wspólna realizacja zadania generuje wspólną odpowiedzialność za efekty, tworzy więzi, sprzyja zadowoleniu jego członków;
- niedostateczne zadbanie o jedność zespołu generuje problemy z realizacją zadania oraz obniża poziom satysfakcji jednostek;
- niezaspokajanie potrzeb jednostki osłabia / uniemożliwia spójność zespołu, co utrudnia realizację zadania itd.
Zaspokajanie wszystkich trzech potrzeb odbywa się na każdym poziomie realizacji określonych funkcji przywódczych. W odróżnieniu do omówionych na początku cech przywódcy (jaki jest lider), funkcje przywódcze odnoszą się do działania (co lider powinien zrobić). Jest to tak zwana „funkcjonalna koncepcja przywództwa”, w literaturze spotkać można również określenie „przywództwo zorientowane na działanie”. W obu przypadkach zasadniczym elementem jest identyfikacja poszczególnych funkcji, czyli głównych obszarów działań lidera:
- definiowanie zadań,
- planowanie,
- delegowanie,
- kontrola przebiegu oraz wykonania,
- ocena,
- motywacja,
- organizacja,
- dawanie przykładu.
Jeśli powyższe obszary działania odniesiemy do trzech głównych obszarów potrzeb, utworzy się matryca, w której cztery pierwsze działania najczęściej będą odpowiadały potrzebom realizacji zadania. Natomiast cztery pozostałe potrzebom utrzymania spójności zespołu oraz jednostkowym potrzebom członków.
Skuteczny, sprawnie działający lider powinien rozwijać takie własne umiejętności / kompetencje, które umożliwią mu poradzenie sobie ze wszystkimi funkcjami przywódczymi. Wróćmy więc do początku artykułu i spróbujmy zastanowić się, które cechy lidera pomagają w sprawowaniu funkcji przywódczych, w odniesieniu do poszczególnych potrzeb.
— Zadanie —
Cecha i jej znaczenie dla funkcji przywódczych:
- inicjatywa — inspirowanie (również przez objaśnienie znaczenia zadania, sposobu wykonania) zachęcanie do osiągania wysokich wyników;
- wytrwałość — reagowanie na przeciwności, dążenie do celu, znajdywanie innych dróg ominięcia blokad, wskazywanie możliwości, nie poddawanie się;
- wydajność — uwzględnienie kosztów realizacji zadań (energii, czasu, pieniędzy);
- szczerość — uczciwe przedstawianie faktów;
- pewność siebie — zdolność do stawiania czoła faktom;
- pracowitość — udowodnienie, że systematyczna praca przynosi efekty;
- śmiałość — umiejętność przekraczania konwencji (przy zachowaniu wytycznych i regulaminów), myślenie poza schematami, działanie innowacyjne.
— Zespół —
- uczciwość / szczerość — kierowanie się prawdą, integrowanie zespołu poprzez zdobywanie zaufania i szacunku pracowników, budowanie własnego autorytetu a nie popularności;
- sprawiedliwość — dbanie o dyscyplinę w grupie dzięki sprawiedliwemu traktowaniu pracowników;
- śmiałość — dostarczanie inspiracji dzięki własnej oryginalności i energii;
- pokora — wyzbycie się egocentryzmu i arogancji, niestwarzanie podziałów, udzielanie pochwał;
- dystans — poczucie humoru, rozładowywanie napięcia i zachęcanie zespołu, by podchodził do zadań odpowiedzialnie, ambitnie ale z dystansem.
— Jednostka —
- takt — wrażliwość w postępowaniu z ludźmi, umiejętność przekazywania konstruktywnej informacji zwrotnej (oceny), krytyka bez obrażania, nie przekraczanie granic drugiej osoby;
- serdeczność / zdolność do empatii — umiejętność postawienia się w sytuacji innych, służenie radą i wskazówkami, gotowość do udzielania pomocy;
- konsekwencja — przewidywanie skutków, trzymanie się zasad, dotrzymywanie słowa;
- pokora — docenienie cech i zdolności pracowników oraz obdarzenie ich zaufaniem, umiejętność przyznania się do błędu;
- szczerość — jw. zdobywanie szacunku poszczególnych członków grupy;
- sprawiedliwość — nie faworyzowanie nikogo oraz nie szukanie „czarnej owcy”, zachęcanie każdego pracownika do większego wysiłku poprzez sprawiedliwe traktowanie wszystkich.
Zobacz też: Informacja zwrotna w komunikacji z pracownikiem. Zasady feedbacku
Jakie cechy najczęściej występują w zestawieniach?
Wielu myślicieli proponuje własne zestawy cech, według nich najbardziej przydatne w sprawowaniu funkcji przywódczych. Jednak niezależnie od sławy i zasług autora, żadna z tych list nie będzie kompletna oraz uniwersalna dla każdego przedsiębiorstwa na rynku. Firma to zespół przecinających się, bądź równoległych procesów, a każdy z nich wymaga licznych zespołów „obsługujących” daną część koniecznych do wykonania zadań.
Ze względu na umiejscowienie tych zadań w procesie (produkcja, magazynowanie, sprzedaż) oraz specyfiki czynności (księgowanie, utrzymywanie parku technologicznego, organizacja działań rozwojowych) — również cechy jednego lidera nie będą tożsame z cechami osobowości kierownika innego działu.
Istnieje jednak zestaw cech najczęściej pojawiających się w zbiorach autorów, oto pięć podstawowych, które umożliwiają sprawowanie wszystkich wymienionych powyżej funkcji:
1. Wpływ / mobilizacja
Wyzwalanie w grupie chęci osiągania określonych celów lub realizacji zadań.
2. Umiejętność dowodzenia
Analizowanie, wnioskowanie, sprawne (szybkie i trafne) podejmowanie decyzji dotyczących kolejnych działań oraz konsekwentna ich realizacja.
3. Opanowanie
Trzeźwość myślenia, panowanie nad emocjami (własnymi i innych) w sytuacjach trudnych lub stresowych.
4. Zdrowy osąd
Umiejętność dokonywania systematycznej oceny (sytuacji oraz osiąganych wyników pracy), wykorzystywanie dostępnych zasobów oraz informacji w sposób zgodny ze zdrowym rozsądkiem oraz zapewniający osiągnięcie oczekiwanych rezultatów.
5. Zaangażowanie / odpowiedzialność
Wykazanie wysiłku i determinacji podczas wykonywania zadań i realizacji celów.
Zobacz też: Relacje z pracownikiem. Sztuka przekazywania krytycznych uwag
Osobowość przywódcza
Cechy osobowościowe człowieka można kształtować, rozwijać i wzmacniać, tak samo, jak umiejętność pisania i liczenia. Jednak diagnoza wymaganych do rozwoju cech / kompetencji lidera powinna ściśle odpowiadać funkcjom przywódczym, jakie w danym dziale bądź pionie zostały zidentyfikowane dla tego stanowiska.
Funkcje (przynajmniej częściowo) najczęściej zawarte są w formularzu „Opis Stanowiska Pracy”, który stanowi podstawę wymagań w procesie rekrutacji, jest wykorzystywany w procesie okresowej oceny pracy oraz przy awansowaniu. Zwłaszcza pierwszy i ostatni element (rekrutacja, awans) powinien opierać się na wyłonieniu takiego kandydata, który w największym stopniu wykazuje się cechami, umożliwiającymi mu wypełnienie listy funkcji. Chodzi o dobór lidera do funkcji, a nie odwrotnie — mianowanie pod wpływem sympatii /protekcji, następnie selekcja zadań, którym ten będzie w stanie podołać.